W postępowaniu karnym podejrzany (na etapie postępowania przygotowawczego), jak również oskarżony (na etapie postępowania sądowego) może być reprezentowany przez ustanowionego przez siebie obrońcę. Nie może on posiadać jednak więcej niż trzech obrońców. Tak ustanowiony obrońca (obrońcy) mogą działać jedynie na korzyść oskarżonego (podejrzanego), a samo ich ustanowienie nie wyłącza samodzielnego działania strony.
Są jednak sytuacje, kiedy oskarżony (podejrzany) musi być reprezentowany przez obrońcę i jeżeli takiego obrońcy nie posiada, obrońca taki jest ustanawiany z urzędu, niezależnie od woli w tym zakresie samego oskarżonego (podejrzanego). Z kolei po spełnieniu określonych warunków osoba, która nie ustanowiła obrońcy z wyboru może ubiegać się o ustanowienie obrońcy z urzędu, nawet, gdy udział w sprawie takiego obrońcy nie jest obowiązkowy.
Z koniecznością reprezentowania oskarżonego (podejrzanego) przez obrońcę (tzw. obrona obligatoryjna) mamy do czynienia w sytuacjach związanych z wiekiem strony (brak ukończenia osiemnastego roku życia), jej stanem zdrowia (osoba niewidoma, niema lub głucha), „kondycją” psychiczną (m.in. kwestie związane z poczytalnością oraz możnością prowadzenia samodzielnej obrony) czy też z wystąpieniem innych okoliczności, które mogą utrudniać obronę. Dodatkowo w przypadku, gdy zarzucono oskarżonemu popełnienie zbrodni w sprawie toczącej się przed sądem okręgowym to również musi on posiadać obrońcę. W tych sytuacjach, gdy oskarżony (podejrzany) nie ustanowi obrońcy z wyboru zostanie mu wyznaczony obrońca z urzędu.
Natomiast, gdy nie zachodzą przesłanki obrony obligatoryjnej oskarżony (podejrzany), nieposiadający obrońcy z wyboru może złożyć wniosek do właściwego organu o wyznaczenie mu obrońcy z urzędu, gdy jego sytuacja finansowa nie pozwala mu na ustanowienie takiego obrońcy. Obowiązek wykazania braku stosownych środków na wyznaczenie obrońcy z wyboru spoczywa na wnioskującym.
Istnieje również kilka innych wypadków, w których oskarżony (podejrzany) nieposiadający obrońcy z wyboru będzie mógł „otrzymać” obrońcę z urzędu do dokonania konkretnej czynności procesowej (np. w sytuacji tzw. „dobrowolnego poddania się karze”).
W wszystkich wskazanych powyżej przypadkach obrońca z urzędu zostanie wyznaczony z listy obrońców pośród adwokatów i radców prawnych działających w okręgu danego sądu właściwego do rozpoznania sprawy. I tak np., gdy właściwy do rozpoznania sprawy będzie Sąd Rejonowy w Wejherowie, w przypadku złożenia wniosku o ustanowienie obrońcy z urzędu takiego jak adwokat wejherowo będzie miastem w oparciu, o które zostanie ustalony okręg sądu, w którym adwokaci świadczący taką pomoc wyznaczyli swoją siedzibę. Inaczej – wnioskodawcy zostanie wyznaczony obrońca mający siedzibę w mieście, które znajduje się we właściwości Sądu Rejonowego w Wejherowie (nie zawsze będzie to jednak same Wejherowo).
Jednocześnie organ dokonujący wyznaczenia obrońcy z urzędu nie jest związany żądaniem wnioskodawcy w zakresie wyznaczenia mu konkretnego (wskazanego z imienia i nazwiska) adwokata bądź radcy prawnego.
Ustanowienie obrońcy z urzędu może też zostać „cofnięte”, m. in. gdy sąd uzna, że dalszy udział obrońcy nie jest obowiązkowy.
