26 czerwca w samo południe otwarta zostanie część Zamku Przemysła w Poznaniu obejmująca salę historyczną i wieżę z dwoma tarasami widokowymi.
Zamek na wzgórzu zwanym dziś Górą Przemysła, od wieków był szczególnym miejscem w historii i topografii Poznania. Lokacja miasta w 1253 roku dała powód do przeniesienia najstarszej poznańskiej siedziby książęcej z Ostrowa Tumskiego w pobliże nowego organizmu miejskiego. Nie wiadomo, czy przemieszczenie to zainicjował już Przemysł I (zmarły w 1257 roku), czy – co bardziej prawdopodobne – jego syn Przemysł II. W pierwszej fazie budowy powstały ceglane mury obwodowe oraz wieża na rzucie zbliżonym do kwadratu. Wjazd do warowni prowadził od południa.
Wygląd zamku w XIV wieku pozostaje wielką niewiadomą. Budynek mieszkalny wzniesiono prawdopodobnie wzdłuż zachodniej kurtyny muru, ale jego kształt i zasięg nie są znane. Udokumentowana źródłowo jest dopiero przebudowa zamku podjęta w XVI wieku przez starostę generalnego Wielkopolski Andrzeja Górkę. Budynek o czterech szczytach znany jest z XVII-wiecznych wizerunków.
W 2. połowie XVIII wieku zamek podupadł. W 1783 roku za sprawą Kazimierza Raczyńskiego, ostatniego starosty generalnego Wielkopolski, na miejscu renesansowego domu wzniesiono późnobarokowy budynek dla archiwum grodzkiego, czyli zbioru akt wielkopolskich kancelarii, urzędów i sądów szlacheckich pierwszej instancji (tj. grodzkich
i ziemskich). W XIX wieku od południa dostawiono do niego budynek, który został zniszczony w lutym 1945 roku. Wraz z budynkiem Raczyńskiego stanowiły one siedzibę rejencji poznańskiej (organ administracji pruskiej), później sądu apelacyjnego, a następnie do 1939 roku archiwum państwowego.
Już krótko po zakończeniu II wojny światowej zrodziła się koncepcja restytucji zamku królewskiego. Idea ta pozostawała aktualną przez przeszło pół wieku, jako że po zniszczeniach wojennych odbudowano jedynie budynek Raczyńskiego. Dopiero w latach 2010–2013 wzniesiono historyzujący gmach połączony z budynkiem Raczyńskiego oraz wieżę nadbudowaną na reliktach pierwotnej z XIII wieku.
*
Przemysł II, książę Wielkopolski i „król Polaków”, urodził się 14 października 1257 roku. Był synem założyciela Poznania Przemysła I i Elżbiety, córki Henryka Pobożnego.
Jednocząc pod swoim panowaniem Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, stał się naturalnym kandydatem do objęcia władzy w podzielonym na dzielnice kraju. Politycznym planom zjednoczenia patronował arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, który 26 czerwca 1295 roku nałożył królewską koronę na skronie Przemysła II w katedrze w Gnieźnie.
Niestety, 8 lutego 1296 roku, zapewne z inspiracji władców Brandenburgii, król Przemysł został podstępnie napadnięty i zamordowany w Rogoźnie. Był ostatnim męskim przedstawicielem wielkopolskiej linii Piastów, dynastii panującej w Polsce od około 960 do 1370 roku, za której rządów zostały zbudowane fundamenty państwa polskiego. Krótkie panowanie króla Przemysła było istotne głównie ze względu na odnowienie prestiżu władzy królewskiej i stanowiło świadectwo działań elit politycznych dążących w 2. połowie XIII wieku do zjednoczenia Polski.
Datę koronacji Przemysła, czyli 26 czerwca 1295 roku, można uznać za ten moment dziejowy, w którym narodził się herb państwa – Orzeł Biały. Jego materialnym świadectwem jest pieczęć majestatowa króla. Była ona znakiem, który nadawał wiarygodność królewskim dokumentom. W sferze znaczenia pieczęć odnosiła się zarówno do osoby monarchy, jak i podległego mu terytorium oraz charakteru sprawowanej przez niego władzy, o czym precyzyjnie informuje legenda jej awersu i rewersu.
Od tego momentu Orzeł Biały stał się trwałym znakiem majestatu Królestwa Polskiego i symbolem tożsamości narodowej Polaków.
W czasach panowania Wacława czeskiego w latach 1300–1305, Zamek stał się siedzibą starosty generalnego Wielkopolski i był nią aż do rozbiorów. Mianowany przez króla starosta, zwany też generałem wielkopolskim, był jego namiestnikiem na tym terenie.
Dwór starosty był ważnym ośrodkiem kultury świeckiej – taką rolę pełnił dwór Tomasza z Węgleszyna, który starostą generalnym Wielkopolski został mianowany przez króla Władysława Jagiełłę i pełnił urząd w latach 1397–1409. O jego dworze prof. Jacek Wiesiołowski napisał: „Tak jak starosta był reprezentantem króla, tak dwór jako ośrodek kultury był przedstawicielem dworu królewskiego i panujących tam obyczajów rycerskich późnego średniowiecza. Dwór Tomasza musiał być duży i osiągnąć wysoki poziom […]”.
O poziomie kultury tego dworu świadczy powstały na Zamku wiersz napisany przez tutejszego burgrabiego Przecława Słotę O zachowaniu się przy stole. Jest on najstarszym znanym polskim utworem literackim o tematyce świeckiej, a jego treścią są przepisy średniowiecznej etykiety obowiązującej przy spożywaniu posiłków. Dowiadujemy się zeń, że na uczcie nie wypadało objadać się, wyszukiwać dla siebie jak najlepszych kąsków, brać zbyt dużych kawałków, wypluwać resztek jedzenia do misy, czy brać do ust tego, co z nich wypadło. Należało także siedzieć na wyznaczonym miejscu, umyć palce nim sięgnie się po jedzenie, wycierać usta, nie mówić z pełnymi ustami, zabawiać damy i podsuwać im półmiski z co lepszymi kąskami jadła.
Obecnie gospodarzem zamku jest Muzeum Sztuk Użytkowych Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu.
Zachowując pamięć o królewskiej przeszłości miejsca, w którym znajduje się Muzeum, wyodrębniono reprezentacyjną przestrzeń poświęconą Przemysłowi II oraz dziejom Zamku na Górze Przemysła. Wystawa usytuowana w okazałej sklepionej sali na parterze wskazuje na najważniejsze aspekty, które w świadomości mieszkańców Poznania wiążą się z tym miejscem i pierwszym gospodarzem Zamku.
W pokazie skoncentrowano się na czterech zasadniczych tematach:
– postać Przemysła II;
– Orzeł Biały jako znak heraldyczny rozpoczynający historię herbu państwowego;
– historia zamku poznańskiego od XIII wieku do 1945 roku;
– powojenne koncepcje restytucji dawnego zamku królewskiego.
Ekspozycję oparto na prezentacjach multimedialnych z centralnie usytuowanym wizerunkiem pieczęci majestatowej Przemysła, wykonanym na podstawie niekompletnego odcisku, znajdującego się obecnie w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie.
Nad kominkiem zawieszona jest reprodukcja ilustracji Tadeusza Wolniewicza z 1924 roku Diabli niosą Górę Przemysła znajdującej się w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu.
Wiąże się ona z legendą o powstaniu Wzgórza Przemysła, której treść można usłyszeć we wnętrzu kominka.
*
W XIII wieku w południowej części wzgórza zamkowego wzniesiono wieżę o wymiarach około 11,5 × 11,5 m i grubości ścian 3 m. Wieża od najdawniejszych czasów była znakiem dominacji, panowania nad okolicą oraz wysokiej pozycji społecznej mieszkańców. W praktyce była najwyższym punktem umożliwiającym daleką obserwację terenu i wczesne dostrzeżenie nadciągającego wroga. Wieża poznańskiego zamku pozwalała również kontrolować miasto u jego podnóża; mieściło się tam także więzienie. W dawnej Polsce karę więzienia nazywano po prostu „wieżą”. „Dolna wieża” był to podziemny loch, ciemny, wilgotny i zimny, gdzie trzymano więźniów kryminalnych przez rok i sześć tygodni, co tylko niewielu było w stanie przeżyć, a jeśli wychodzili, to byli niewidomi, obłąkani lub ciężko chorzy. „Górna wieża” była więzieniem cywilnym – widnym, czystym, ciepłym, stosowanym jako kara za niewielkie przestępstwa popełniane przez szlachetnie urodzonych, którzy w więzieniu sami troszczyli się o swoje utrzymanie. Niekiedy „górnej wieży” nie zamykano wcale, polegając na słowie szlachcica, że ten nie ucieknie.
Wieża poznańskiego zamku została rozebrana w 1794 roku. Obecnie na zachowanym 6-metrowym przyziemiu murów XIII-wiecznych, stoi nowa, monumentalna wieża, zwieńczona gankiem nadwieszonym na machikułach i nakryta spiczastym dachem. Wznosi się na wysokość około 43 m, a Poznań można oglądać z tarasu widokowego umieszczonego na wysokości 30 m. Widać stąd nie tylko całe miasto, ale także tereny podpoznańskie.
